... og búskapur í Hvalfirði

Umhverfisvaktin við Hvalfjörð fagnar því að Faxaflóahafnir skuli hafa látið skoða mengunarálag frá iðjuverum á Grundartanga og vöktun umhverfisins, enda hefur Umhverfisvaktin ítrekað bent á hættumerki og leitað eftir viðræðum við Umhverfisstofnun, Faxaflóahafnir og iðjuverin á Grundartanga um umhverfismálin í Hvalfirði.
Faxaflóahafnir sem eru landeigandi á Grundartanga áttuðu sig á að staða mengunar frá svæðinu og eftirlit með henni væru ekki hafin yfir vafa og réðu þrjá sérfræðinga til að fara yfir gögn um málið og skila skýrslu.

Vandinn er sá að sérfræðingunum, höfundum hinnar nýútkomnu skýrslu, var þröngur stakkur skorinn í verkefninu og þeir tóku ýmsum forsendum mengunarmarka og umhverfisvöktunar sem gefnum þó þær séu það ekki.
Umhverfisvaktin telur að skýrsla Faxaflóahafna geti verið fyrsta skref í stóru verkefni. Næsta skref sé að fara rækilega ofan í saumana á möguleikum hefðbundins búskapar í nágrenni stóriðjunnar í Hvalfirði, þar sem sérstaða og verðmæti íslensks búfjár verða í brennidepli.
Rannsaka þarf hvort íslenskt búfé þolir í raun og veru það sem því er ætlað af flúori og brennisteini í grasi og heyi, en stuðst hefur verið við ágiskanir um þolmörk dýranna ár eftir ár. Rannsaka þarf grunngildi eiturefnanna í íslensku sauðfé, nautgripum og hrossum og finna út skaðsemismörk hverrar tegundar búfjár fyrir sig út frá dýraverndunarsjónarmiði og notkun dýranna.

Vöktun búfjár
Höfundar skýrslu Faxaflóahafna byggja niðurstöður sínar varðandi búfé að mestu á vöktunarskýrslu iðjuveranna fyrir árið 2011. Skýrslur iðjuveranna um umhverfisvöktun hafa verið deiluefni, ekki vegna þess að aðilar sem sjá um mælingar séu tortryggðir, heldur vegna utanumhalds iðjuveranna og vegna ákveðinnar tregðu þeirra til að mæla nokkra grundvallarþætti svo sem flúor í beinum langlífra grasbíta og flúor í heysýnum árlega, svo nokkuð sé nefnt.

Iðjuverin hafa einungis samþykkt að greiða fyrir flúormælingar í beinum sauðfjár. Niðurstöður mælinganna kveikja viðvörunarljós hjá skýrsluhöfundum.  Árið 2011 mældist meðalstyrkur flúors í kjálkabeinum fullorðins fjár yfir mörkum þar sem talin er hætta á tannskemmdum (hjá dádýrum) á sjö vöktunarbæjum af tólf þ.e. á bilinu 1000-2000 ppm. Hæsti styrkur flúors mældist 2726 ppm í 6 vetra kind. Þegar kindarhaus er sendur til skoðunar á Keldur fylgja honum hvorki upplýsingar um heilsufar kindarinnar né fleiri sýni úr henni. Einungis er vitað að það þurfti að fella kindina, í þessu tilviki sex vetra gamla. Flúormæling kjálkabeina gefur vitneskju um upphleðslu flúors í beinum hennar en um líðan kindarinnar eða hversu góð hún var til manneldis er ekki vitað.
Spyrja má hvort unnt sé að áætla skaðsemi flúors fyrir sauðfé á Íslandi einungis út frá mælingum á tönnum og beinum. Jafnframt er það álitamál að nota tuttugu ára gamla rannsókn á norskum dádýrum til að álykta um hugsanlegan skaða á kindum og öðru búfé á Íslandi. Umhverfisstofnun hefur samþykkt að norska rannsóknin sé heimfærð á íslenskan búpening. Ekki er að sjá að þessar sérkennilegu forsendur hafi ýtt við höfundum skýrslunnar.

Sömuleiðis má spyrja hvort rétt sé að nota Evrópskan staðal um leyfilegt magn flúors í grasi og heyi án nokkurra undangenginna rannsókna um þolmörk og skaðsemi flúors fyrir hérlend húsdýr. Skýrsluhöfundar gera hvorki athugasemdir við þetta né skort á vöktun á heyi. Þeir líta einnig framhjá því að afleiðingar mengunarslyss í Norðuráli í ágúst 2006 voru ekki rannsakaðar. Þeir gera ekki athugasemdir við að flúor sé ekki vaktað utan þynningarsvæðis yfir vetrartímann, þegar útigangshross eru á beit. Á þeim tíma slaknar á viðmiðum um losun flúors frá Norðuráli samkvæmt starfsleyfi.

Athygli skýrsluhöfunda beinist ekki nægjanlega mikið að því að dreifing mengunar er ekki vel þekkt utan þynningarsvæðis eins og hefur sýnt sig á háum gildum flúors fjarri Grundartanga.

Hér hafa nokkur atriði verið talin upp og vonandi ýta þau við einhverjum. Húsdýrin eru ekki aðskotahlutir í náttúrunni. Þau hafa verið hér frá landnámi og gert þjóðinni mögulegt að komast af. Þau eru stolt hvers bónda og allrar þjóðarinnar og þau eiga rétt á hreinu umhverfi. Því má aldrei gleyma.

Viðbragsáætlun
Höfundar skýrslunnar benda á möguleika þess að koma upp viðbragsáætlun fari útsleppi mengandi efna úr böndunum. Umhverfisvaktin fagnar ábendingunni enda hefur viðbragðsáætlun vegna mengunarslysa og það að íbúar geti fylgst með loftgæðum verið ein af tillögum hennar um úrbætur.
Umhverfisvaktin bendir á að mál hefðu þróast á annan veg ef slík viðbragðsáætlun hefði verið fyrir hendi í ágúst 2006 en þá varð mengunarslys hjá Norðuráli sem íbúar vissu ekki um fyrr en mörgum mánuðum seinna og afleiðingar þess voru ekki rannsakaðar. Slíkt má ekki að endurtaka sig.

Rannsóknir vantar
Umhverfisvaktin við Hvalfjörð hafnar þeirri niðurstöðu skýrsluhöfunda að umhverfisvöktun samkvæmt áætlun og fyrirmælum Umhverfisstofnunar gefi skýra mynd af mengun á svæðinu. Umhverfisvaktin hefur bent á að meðan mikilvægir þættir séu sniðgengnir í mengunarmælingum á vegum iðjuveranna fáist ekki rétt mynd af stöðunni. Skortur sé á rannsóknum á grunngildum, þoli og skaðsemismörkum búfjár varðandi eiturefnið flúor. Vilji Faxaflóahafnir taka afstöðu með náttúru og lífríki ættu þær að þrýsta á Umhverfisstofnun að beita sér fyrir ítarlegum rannsóknum á þolmörkum búfjár sem þarf að sæta stöðugu flúorálagi yfir langan tíma, jafnvel alla æfi. Engar slíkar rannsóknir eru til á Íslandi.

Umhverfisúttekt Faxaflóahafna vegna Grundartanga einkennist af þeim gögnum sem þegar hefur verið aflað og það takmarkar mjög gagnsemi hennar. Samanburður við erlend álver gerir íslensku búfé lítið gagn. Aftur á móti undirstrikar úttektin skort á rannsóknum sem hefði þurft að gera fyrir löngu.

Hvalfirði 20. maí 2013
Umhverfisvaktin við Hvalfjörð

Greinin birtist í 10. tbl. Bændablaðsins 2013